معامله صوری:

معامله صوری به معاملاتی اطلاق می گردد که اشخاص بدون قصد انجام معامله، اقدامی در قالب و شکل معامله انجام می دهند و در واقع این معاملات به جهت فقدان قصد باطل هستند. البته باید متذکر شویم که در ادامه و با توجه به تقسیم بندی که در رابطه با این معاملات انجام خواهیم داد، معاملاتی نیز هستند که علیرغم داشتن همین خصایص باطل محسوب نمی شوند و می توان آنها را جزء معاملات صوری صحیح به شمار آورد. به هر حال آنچه که معاملات صوری را از سایر معاملات تمیز می دهد، همین خصیصه و شکل ظاهری آن است که با نیت و مقصود طرفین مباینت و تطابق ندارد و در واقع آنچه که به زبان آورده می شود با آنچه که واقع می شود متهافت و متفاوت است. مثلا شخصی نسبت به مالی هبه ای انجام می دهد و آن مال را به صورت مجانی به دوستش می بخشد در حالیکه پنهانی با وی صحبت نموده و او را ملتزم نموده که آن مال، توسط دوستش به شخص ثالثی هبه شود، چه به دلیل اینکه قصد نداشته خودش مستقیما این کار را انجام دهد و یا بدلیل اینکه حدس می زده آن شخص ثالث هبه از جانب وی را نخواهد پذیرفت. به هرحال قصد واقعی از هبه مال بخشیدن آن از جانب هبه کننده (واهب) به شخص ثالث بوده است و وی هرگز قصد هبه به دوستش را نداشته لکن اوضاع و احوال و شرایط به گونه ای بوده است که نمی توانسته بصورت مستقیم مال موهوبه را به شخص ثالث اعطا نماید، به این نوع معامله که قصد متعاملین از انجام عمل با خود عمل انجام شده متفاوت است معامله صوری می گویند، یا مثلا موردی را تصور کنید که شخصی به جهت آنکه همسرش از وی از بابت مطالبه مهریه شکایت نموده است و برای آنکه اموالی به نام وی نباشد که مورد توقیف دادگاه یا اداره ثبت قرار گیرد، اموال خود را به فرزند یا مثلا خواهرش انتقال می دهد که در این صورت عمل واقع شده نه به دلیل عطایا یا معاملات بوده بلکه بدون قصد واقعی بر انتقال شده است، در واقع انتقال دهنده واقعا قصد ندارد اموالش را به خواهرش منتقل کند و فقط قصد دارد فعلا اموالی به نامش نباشد. پس آنچه واقع شده با آنچه قصد طرفین بوده متفاوت بوده و معامله صوری است، لکن باید توجه داشت که معامله صوری در مثال مال موهوبه (مثال اول) صحیح و بلا اشکال است لکن معامله در مثال دوم (مهریه) باطل خواهد بود. پس مشخص می شود چنانچه قبلا هم گفتیم کلیه معاملات صوری باطل نیستند و بعضی صحیح و لازم الاجرا می باشند.

چگونگی احراز قصد طرفین:

برای احراز قصد طرفین مشخصا راه واحدی وجود ندارد، و برای این امر باید به افعال و نتایج اقدامات ایشان توجه شود، همچنین می توان از عدم انتقال وجوه بین طرفین در معاملات مالی به این نتیجه رسید که قصد طرفین مثلا بیع یا خرید و فروش نبوده است چه برای اینکه عقد بیع بین طرفین واقع شود بایع یا فروشنده باید مالی انتقال دهد و خریدار باید ثمن معامله را به وی پرداخت کند، بنابراین زمانی که طرفین در قالب بیع قراردادی تنظیم نموده اند و مبایعه نامه ای بین ایشان نوشته و امضا شده است لکن وجه نقد یا چک یا ما به ازایی بین ایشان مبادله نگردیده پس بنابراین قصد طرفین با آنچه واقع شده در تخالف بوده و نتیجه می گیریم معامله صوری بوده است. به هرروی احاطه و علم بر قصد طرفین که یک امر درونی و ذهنی است و  براحتی امکان پذیر نیست و اگر کسی بخواهد قصد خود را مخفی نماید تنها راهی که می توان از آن طریق به قصد درونی و واقعی وی پی برد، تدقیق و بررسی در افعال طرفین و اقدامات انجام شده است، و این تحقیقات بر اساس عقدی انجام می گیرد که ادعای صوری بودن آن شده است، چنانکه گفته شد مثلا اگر طرفین مدعی عقد بیع باشند باید نسبت طرفین متعاملین و مبلغ تبادل شده بین ایشان و عرف موجود در مورد قیمت آن بررسی شود،  برای مثال تحقیق شود که آیا اساسا مبلغی پرداخت گردیده یا خیر، چرا که جوهر اصلی عقد بیع قرار گرفتن مبیع یا همان مال یا جنس در برابر ثمن (غالبا پول در عقد بیع) است که باعث می شود قصد واقعی طرفین ثابت شود و یا اینکه عرف بازاری مالی که فروخته شده چقدر بوده و مثلا اگر شخصی مالی را با قیمت اندک به خواهر خود منتقل کرده باشد در حالیکه بدهکار بوده و مال دیگری برای پرداخت بدهی اش نداشته باشد، ظاهر در آن است که به قصد فرار از دین اموال خود را بصورت صوری منتقل نموده است، بنابراین این معامله قابل فسخ خواهد بود و البته همه اینها باید توسط خواهان از دادگاه در خواست گردد تا دادگاه با ارجاع امر به کارشناس موضوع را بررسی نماید و هیچ دادگاهی مکلف نیست که راسا موضوع را به کارشناس ارجاع دهد، هر چند در بیشتر موارد دادگاهها این اقدامات را انجام می دهند. به هر حال تاکید ما این است که موضوع طرح دادخواست قطعا با مشاوره وکیل پایه یک دادگستری و تحت نظارت وی انجام گردد.

انواع معاملات صوری:

همانگونه که معروض گردید معاملات صوری اشکال گوناگون دارد، ذیلا چند نوع از متداول ترین صور آن را بیان خواهیم نمود؛

الف – معامله صوری با تغییر نام معامله:

گاهی پیش می آید که اشخاص با مخفی نگاه داشتن نام معامله جهت جلوگیری از اختلاف یا به جهت محدودیتهای قانونی، آثار معامله ای که قصد واقعی در انعقاد آن را دارند را از طریق عقد دیگری انتقال می دهند، برای مثال فرض کنید اشخاصی که بیع ملکی را منعقد نموده اند به جهت آنکه در آن محل سند ثبتی برای املاک صادر نشده است، جهت حفظ آثار قانونی مالکیت خریدار، بیع انجام شده را در قالب وکالتنامه بلاعزل تنظیم می نمایند، بدین شکل که از مفاد وکالتنامه چنین مستفاد می شود که وکیل حق دارد ملک را به هر قیمت که بخواهد بفروشد و برای سند آن اقدام نماید و به هر کسی که بخواهد اعم از خود انتقال دهد یا وکالت در توکیل در انتقال موضوع وکالت باشد. یا فرضی را در نظر بگیرید که پدری به قصد هبه کردن مالی به فرزند کوچکش و بخاطر اینکه سایر فرزندانش از این اقدام ناراحت نشوند یا ادعایی ننمایند، موضوع را تحت عنوان بیع و بر اساس مبایعه نامه تنظیمی فی مابین انتقال می دهد در حالیکه هر دونفر می دانند که عقد واقع شده هبه می باشد و موضوع بیع صوری است. در اینگونه موارد که شخص منتقل کننده بدهی یا قصد فرار از دین ندارد و نظر به اینکه قصد واقعی آنان بر انتقال است بنابراین معاملات صوری انجام شده کاملا صحیح و منطبق بر قصد طرفین است، چرا که طبق قاعده “العقود تابعة القصود” آن عقدی که طرفین به واقع قصد بر انعقاد آن داشته اند واقع شده و لهذا معامله صحیح است.